دریاچه مهارلو و تهدیدات زیست

مهارلو دریاچه‌ای فصلی است در شهرستان سروستان از توابع استان فارس به نام‌های مهلو یا ماهلویه با عناوین قدیمی مانند جنکان یا دریاچه نمک، که وسعتی برابر با بیست و پنج هزار هکتار و دارای آبی شور است، که همه ساله میزان قابل توجهی نمک از آن برداشت می‌شود. در ارتفاع هزار و پانصد و شصت متری از سطح دریا قرار گرفته است. این دریاچه بواسطه همجواریش با کلانشهر شیراز یکی از مناطق گردشگری و تفرجگاهی محسوب می‌شود. از طرفی بخاطر اینکه تبخیر آب بالایی دارد، در بخش‌های شمالی و مرکزی عمقی بسیار کم و شوری زیادی دارد. یکی از پدیده‌های جالب این دریاچه، پدیده کشند قرمز است. پدیده کشندهای قرمز نوعی از جلبک‌ها هستند که نسبت به شوری آب مقاوم هستند و زمانی که شوری آب بالا می‌رود این جلبک‌ها رشد بیشتری دارند. تکثیر بیش از حد این جلبک‌ها باعث می‌شود که تراکم جلبک‌ها بالا برود و بصورت لایه‌ای روی سطح آب قرار گرفته که مانع از تبادل هوا و آب و در نهایت باعث کاهش اکسیژن می‌شود. در این شرایط بعضی از این موجودات، سمی را تولید می‌کنند که برای آبزیان و جانوران مجاور خطرناک است و به همین دلیل معمولاً جانداران دیگری بجز سخت پوست آرتیما رشد نمی‌کنند. البته در نامگذاری دریاچه مهارلو بی‌شک باید نام روستایی بنام مهارلو که در مجاورت دریاچه هست و در فاصله شصت کیلومتری از شهر شیراز قرار گرفته را نباید از یاد برد. روستایی زیبا و به نوعی الگویی جذاب، جهت گردشگران محسوب می‌شود که در گذشته به دشت گل معروف بوده است. دریاچه مهارلو در سال ۱۳۸۵ جزو یکی از هفت ناحیه نمونه گردشگری، برگزیده شد. چشمه‌های آب معدنی یکی از جاذبه‌های گردشگری و توریستی روستای مهارلو است که قدمتش به زمان صفویه برمی‌گردد و کاروانسرای صفوی نیز از آثار بجای مانده از آن دوران است. آب این دریاچه از چشمه‌های آب شیرین در شمال آن و بارش‌های باران و رودخانه‌های حمزه، خشک و سروستان تأمین می‌شود، این دریاچه در بیست کیلومتری شهر شیراز، در مسیر جاده شیراز به فسا واقع شده است که پنجاه و هفت کیلومتر طول دریاچه می‌باشد. میزان تبخیر آب دریاچه بسیار بالا هست، تبخیر بالا سبب شده که شوری دریاچه بشدت افزایش پیدا کند که این شوری و تبخیر زیاد باعث شده که نوعی جلبک دریایی قرمز رنگ بنام کشند قرمز (دوناسیلا سالینا) در آن تکثیر پیدا کند و رشد و تکثیر بیش از حد این جلبک سبب شده که رنگ دریاچه بخاطر ترشح رنگدانه بتاکاروتن در فصل‌های کم‌آبی شدید به رنگ قرمز تند و در فصل‌های پرآبی به رنگ صورتی دربیاید. بدلیل شوری زیاد دریاچه هیچ موجود زنده‌ای بجز یک نوع آبزی سخت پوست بنام آرتیما نمی‌تواند در آن زنده بماند. این دریاچه یکی از شورترین دریاچه‌های ایران هست و به همین خاطر دریاچه نمک هم گفته می‌شود که معمولاً نمک آن توسط اهالی اطراف بصورت حوضچه‌هایی که با تبخیر آب آن، نمک تهیه می‌کنند و همچنین مجتمعی مربوط به پتروشیمی شیراز که نمک صنعتی جهت خوراک صنایع و نمک مصرفی از آن استحصال می‌کنند. بخاطر شوری زیاد و تکثیر بیش از حد جلبک کشند قرمز یا همان دوناسیلا سالینا هیچ ماهی در آن زنده نمی‌ماند و عملاً هیچ موجود زنده‌ای بجز آرتیما که یک نوع میگوی قرمز هست زنده نمی‌ماند. این جلبک‌ها در واقع خوراک میگوی آرتیما هست و آرتیماها هم خوراک اصلی پرندگان مهاجر و ساکن دریاچه خصوصاً فلامینگوها هست. البته اطراف دریاچه معمولاً خزندگانی مثل مارمولک، سوسمار، مار و لاک‌پشت زندگی می‌کنند. دریاچه مهارلو محل سکونت گونه‌های مختلفی از پرندگان مهاجر و غیر مهاجر مثل حواصیل، لک‌لک، پلیکان، خوتکا، باکلان، اردک سبز، و فلامینگو است. متأسفانه این دریاچه بخاطر خشکسالی‌های اخیر و افزایش دمای هوا و به تبع آن افزایش تبختر و از همه مهمتر بی‌مسئولیتی مسئولین کشور خصوصاً مسئولین استان فارس، وسعتش کاهش پیدا کرده و در برخی از بخش‌ها به شوره‌زار تبدیل شده است. عمق دریاچه بین نیم تا سه متر است. این دریاچه در روزهای پرآبی یکی از جاذبه‌های گردشگری استان فارس و شیراز محسوب می‌شود بطوریکه قایق‌ها، مسافران و گردشگران را برای گشت‌زنی و دیدن طبیعت زیبای اطراف دریاچه مثل بازدید از باغات انار، انجیر، پسته، بادام و سبزه‌زارها خصوصاً در ایام نوروز و بهار می‌برند که البته به تمام زیبایی‌های این دریاچه و اطراف آن باید به غروب دل‌انگیز صورتی رنگ مهارلو اشاره کنم که یکی از جذابترین و زیباترین صحنه‌های طبیعی را در ذهن‌ها ویادها ماندگار می‌کند بطوریکه تا سالها از آن یاد می‌کنید و با گرفتن عکس‌های یادگاری از این غروب دل‌انگیز خاطرات شیرین استان فارس و شهر شیراز را همیشه برای خود و اعضای خانواده تازه نگه می‌دارید. بهترین زمان و فصل دیدار از این طبیعت زیبا و به یاد ماندنی اواخر پاییز تا اواسط اردیبهشت است. امیدوارم بازدید از این مناظر زیبا و جذاب برای همه عزیزان اتفاق بیفتد. این دریاچه متأسفانه دو دوره خشکسالی عمده داشته، یکی در سال ۱۳۸۷ که حدود نود درصد خشک شد که در آن سال بجز نیزارها و تالاب‌های اقماری چیزی باقی نماند بطوریکه در پی این خشکسالی از جمعیت صد تا صد و پنجاه هزار قطعه‌ای فلامینگوها تنها پنج هزار قطعه باقی ماند و خشکسالی دیگر در سال ۱۳۹۵ که صددرصد دریاچه خشک شد. این خشکسالی‌ها کلانشهر شیراز را در خطر طوفان‌های نمک و ریزگردهای کشنده قرار داد. دلیل خشکی دریاچه چی بود؟ البته جدای از خشکسالی‌ها و کم‌بارانی‌های اخیر، دلیل اصلی خشکی دریاچه: احداث سدسازی‌های بی‌حساب و کتاب مثل سدهای تنگ سرخ، درودزن وسد سیوند در بالادست دریاچه هست که البته این نه فقط نظر شخصی من بلکه نظر کارشناسان محیط زیست می‌باشد. همانطور که قبلاً هم گفتم این فاجعه زیست محیطی بدلیل بی‌مسئولیتی مسئولان جمهوری اسلامی ایران خصوصاً مسئولین استان از جمله استاندار و فرماندار و سازمان حفاظت محیط زیست که باعث این فجایع زیست محیطی می‌شود و هیچ مسئولی هم عدم احساس مسئولیتش را قبول نمی‌کند و هیچ جا هم پاسخگو نیست و متأسفانه هیچ نهادی هم مطالبه‌گری نمی‌کند که بتوان مسئولی را جوابگو کرد چرا که ریش و قیچی دست خودشان هست و یا اینکه این فرد مسئول در جایگاه خودش قرار نگرفته چرا که مثلاً آن مسئول لیسانس معارف هست که در پست ریاست سازمان محیط زیست قرار گرفته و اصلاً اطلاعی از مسائل محیط‌ زیستی ندارد چرا که آن رئیس، از گروه یا طیف مورد حمایت حکومت یا سفارش شده از طرف رئیسان بالا دستی و یا از دوستان و فامیل وزرا و طرفدار حکومت جمهوری اسلامی ایران می‌باشند. که نمونه‌اش رئیس جمهور کشور جمهوری اسلامی ایران می‌باشد و متأسفانه به این شکل هست که محیط ‌زیست را هم مثل بقیه بخش‌ها به سمت نابودی می‌برند. همانطور که قبلاً هم اشاره کردم غلظت و شوری دریاچه باعث رشد جلبک‌هایی بنام «کشند قرمز» یا «دوناسیلا سالینا» می‌شود که این جلبک‌ها نوعی ماده بنام کاروتن از خود ترشح می‌کنند که موجب تغییر رنگ دریاچه می‌شوند که از این ماده بتا کاروتن در صنعت غذایی و تولید دارو و لوازم آرایشی بعنوان رنگدانه استفاده می‌شود. دریاچه مهارلو تالابی است که جدا از خطر ریزگرد نمکها به منشاء آلودگی تبدیل شده است و این روزها بحران جدید فرونشست هم در تالاب مهارلو به چشم می‌خورد. ترک‌خوردگی سطح تالاب‌های استان نشان می‌دهد که از محیطی پرآب و زندگی بخش تالاب مهارلو تنها منطقه خشک و بیابانی باقی مانده که این روزها منشاء ریزگرد وخطرات زیست محیطی است. گرچه بارها نسبت به ورود پساب صنعتی و خانگی و حتی بیمارستانی به تالاب مهارلو وخطرات وجود فلزات سنگین مثل آرسنیک به این تالاب هشدار داده شده اما متأسفانه مسئولان محیط ‌زیست استان بدون توجه به هشدارها ادامه می‌دهند و همین طور روزبه‌‌روز وضعیت تالاب بحرانی‌تر می‌شود. از طرفی بلعیده شدن دریاچه‌ای به وسعت مهارلو به اعماق زمین نگرانی‌های زیست محیطی را دوچندان کرده و آنطور که یکی از فعالان محیط زیست در بازدید از تالاب گفته که تالاب وضع بحرانی دارد. آقای سیروس زارع (از فعالان محیط زیست) درباره شرایط تالاب مهارلو به خبرگزاری ایلنا گفته، این دریاچه بدلیل ورود آلاینده‌های متعدد و همچنین هم‌جواری با کلانشهر شیراز، ورود فاضلاب شهری شیراز و شهرک صنعتی و همچنین فاضلاب روستاهای اطراف، از آلوده‌ترین دریاچه‌های استان محسوب می‌شود که در حال حاضر کمک مسئولین مربوطه به دریاچه می‌تواند باعث حفظ آب موجود در تالاب و کمک به عدم کاهش آب روبستر و زیربستر می‌شود که باید به سرعت انجام شود تا تالاب مهارلو از این وضعیت خطرناک نجات پیدا کند. آقای زارع گفت: بحران جدید دریاچه مهارلو که چند وقتی هست تهدیدش می‌کند، فرونشست‌ها و همچنین شکستگی‌ها زیادی که در بستر دریاچه در حال اتفاق افتادن هست بعنوان چالش‌های جدید که اگر ادامه داشته باشد خطرات غیر قابل جبرانی را به روستاهای حاشیه دریاچه مهارلو وارد خواهد کرد. بحران فرونشست زمین‌های زراعی ودشتها بدلیل برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی که چند سالی هست که فراگیر و عادی شده، بطوریکه اکثر مردم نسبت به این خطر آشنا هستند، آقای زارع تصریح می‌کند که این در حالیست که طرح تعادل بخشی منابع آب و متولیان آب به راهکار مناسبی برای کاهش برداشت منابع آبی نرسیده‌اند و متأسفانه این پدیده یعنی برداشت بی‌رویه ودر ادامه آن بحران فرونشست در حال گسترش یافتن هست. که راهکار مناسب، اقدام برای افزایش راندمان آب و بهره‌وری بیشتر از منابع آبی و خاکی و همچنین جایگزینی کیفیت بجای کمیت در عرصه کشاورزی می‌باشد. متأسفانه عمق فروچاله‌های تالاب مهارلو به چندین متر هم می‌رسد. آقای زارع (فعال محیط زیست) می‌گوید، دلایل زیادی منجر به بروز این فاجعه زیست محیطی هست از جمله 1- تخلیه منابع آبی زیربستر دریاچه 2- کاهش بارندگی‌های چند سال اخیر 3- استفاده از آب دریاچه جهت کشاورزی حاشیه‌نشینان 4- حفر تعداد زیادی چاه جهت برداشت آب برای مصارف کشاورزی 5- از همه مهمتر ایجاد سه سد بزرگ درودزن، سیوند، تنگ سرخ در بالادست دریاچه مهارلو. تهدیدات زیست محیطی که دریاچه مهارلو را تهدید می‌کنند: بیابان‌زایی، ریزگردهای نمکی، ورود آلاینده‌هایی نظیر کودهای شیمیایی و سموم حاصل از استفاده کشاورزان، فرسایش خاک، فرونشست‌های فراوان و شکستگی‌هایی که در بستر دریاچه اتفاق افتاده و می‌افتد، وجود فلزات سنگین نظیر آرسنیک حاصل از پساب صنعتی و خانگی و ایجاد بیماری‌های حاصل از ورود پساب‌ها بیمارستانی هستند. و اما راهکارها جهت نجات دریاچه از این خطرات:1- رهاسازی بخشی از آب‌هایی که از رودخانه‌های بالادست به سدها می‌ریزند جهت احیای دریاچه لازم و ضروری است 2-مدیریت بهره‌وری آب در بخش کشاورزی 3-هدایت پساب‌های صنعتی و خانگی پس از تصفیه دقیق به سمت دریاچه 4-جلوگیری از حفر چاه‌ها در حاشیه و روستاهای اطراف دریاچه 5- جیره‌بندی آب 6-هدایت سیلاب‌ها و روان آب‌های نزدیک به سمت دریاچه. 7- آموزش (موضوعات تهدیدکننده) دریاچه بطور اصولی به حاشیه‌نشینان و کشاورزان 8-جلوگیری از ورود وسایل نقلیه به حریم دریاچه و از همه مهمتر احساس مسئولیت کارگزاران محیط زیست و مسئولین استان از جمله استاندار، فرماندار، که با داشتن اطلاعات لازم و کافی در ارتباط با محیط زیست خصوصاً عوامل تهدید کننده می‌توانند از فجایع زیست محیطی جلوگیری کنند، به امید روزی که در جمهوری اسلامی ایران هر مسئولی در جایگاه اصلی خودش قرار بگیرد و افراد بر اساس شایستگی و تخصص، نه بر اساس رابطه و سفارش و منفعت حزبی و گروهی مسئولیت بگیرند و همچنین به امید روزی که احساس مسئولیت در مسئولین ومردم نهادینه شود. خوشا شیراز و وصل بی مثالش—-خداوندا نگه دار از زوالش.