هفته‌ای که گذشت؛ نگاهی به گزارشات محیط‌ زیستی در ایران

حق بر محیط زیست و مبانی فلسفی آن، از قواعد حقوق بشر و حقوق طبیعی نشأت گرفته شده است. ابتدایی ترین حق طبیعی انسان در این کره خاکی، «حق حیات» است. اما طی دهه های اخیر به دلیل استفاده بی رویه از منابع طبیعی، عدم نظارت و توجه به مباحث زیست محیطی و الگوهای صحیح، محیط زیست طبیعی به شدت دچار صدماتی شده است. گزارش پیش رو حاصل ثبت ۳۸ واقعه محیط زیستی ایران است که در روزهای اخیر منتشر و با هدف آگاه سازی گردآوری شده است.

به گزارش خبرگزاری هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران، در هفته‌ای که گذشت دستکم ۵ صیاد و شکارچی غیرمجاز و یک متخلف قطع درختان در استان آذربایجان غربی بازداشت و به مراجع قضایی معرفی شدند. در این هفته بر اساس اخبار منتشر شده تعداد پر شماری از ماهیان به دلیل آلودگی ناشی از مواد سمی پتروشیمی‌ ها در ماهشهر تلف شدند. افزون بر این، وقوع دستکم هفت فقره آتش سوزی در استان های مختلف کشور موجب از بین رفتن ۱۱۲ هکتار از منابع طبیعی این استان ها شد. از سوی دیگر شاخص کیفی هوا دستکم در ۲۰ شهر ناسالم برای گروه های حساس و یا ناسالم و خطرناک برای تمام گروه‌ها اعلام شد. در هفته ای که گذشت، خشکسالی و همچنین بحران‌های ناشی از سو مدیریت در مقوله پسماند و آلاینده های محیط زیستی، در نقاطی از کشور تداوم داشت که در گزارش پیش رو به بررسی برخی از آنها پرداخته شده است.

آسیب رسانی به جنبه های مختلف محیط زیست در ایران کماکان ادامه دارد. از سویی شهروندانی وجود دارند که به دلیل عدم آموزش یا نیازهای مالی دست به تخریب و آسیب رسانی به محیط زیست می زنند و از سوی دیگر نهادهای متولی در تلاش هستند تا از حجم این آسیب ها بکاهند، هر چند این تلاش ها قابل تقدیر است اما به نظر نمی آید میزان آن با شرایط محیط زیستی ایران تطبیق داشته باشد.

حیات وحش

حیات‌ وحش به کلیه جانداران از قبیل پستانداران، پرندگان، خزندگان و دوزیستان و تمام گیاهانی گفته می‌شود که به صورت وحشی و طبیعی بدون دخالت یا کمک انسان بر روی کره زمین زندگی کرده و آب و خوراک خود را خود تأمین می‌کند. اما دخالت و تصرف انسان در زیستگاه های طبیعی و مصرف بی‌رویه منابع طبیعی بسیاری از گونه های حیاط وحش را در معرض انقراض قرار داده است.

در هفته ای که سپری شد، تعداد پر شماری از ماهیان به دلیل آلودگی ناشی از مواد سمی پتروشیمی‌ ها در ماهشهر تلف شدند.

این در حالی‌ است که پتروشیمی‌ها تا کنون واکنش درخوری نسبت به این موضوع نداشته‌اند و مسئولین محیط زیستی خوزستان دلیل تلف شدن ماهی‌ها را گرما و کمبود اکسیژن عنوان می‌کنند!

در خبری دیگر، سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد: با شیوع دوباره طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) در زیستگاه‌های استان البرز و تایید دامپزشکی این استان، لاشه ۱۰۴ راس کل و بز وحشی تلف شده بر اثر این بیماری جمع آوری و اقدامات لازم برای امحای لاشه‌ها انجام شد.

غلامرضا ابدالی افزود: طبق آخرین آمار که در اوایل تیر امسال در منطقه شکارممنوع طالقان ارائه شد، میزان تلفات کل و بز وحشی بر اثر ابتلا به این بیماری ۶ راس بوده است.

این بیماری با نام اختصاری «PPR» یا «طاعون نشخوارکنندگان کوچک» نیز شناخته می‌شود که یک بیماری کشنده حاد با واگیری بسیار بالا است و نشخوار کنندگان کوچک و شتر‌ها را درگیر می‌کند. علائم این بیماری تب، ترشحات چشم و بینی، تورم دهان، اسهال همراه با سختی تنفس بوده که گاهی منجر به مرگ نیز می‌شود.

خشک‌ سالی و فرونشت زمین

خشک‌سالی می‌تواند باعث عدم توازن در میزان آب و در نتیجه آن کمبود آب، نابودی گیاهان، کاهش عمق آب‌های سطحی و خاک مرطوب می‌شود. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که تبخیر سطحی و تبخیر آب از گیاهان از حد معمول در مدت معین بیشتر شود و عدم مدیریت صحیح منابع آبی در کشور، اثرات جبران ناپذیر این مهم را عمیقتر میکند.

بنابر گزارشات، بیش از دو هفته است که ۶ شهر و ۳۴ روستای چهارمحال و بختیاری آب شرب ندارند و در برخی مناطق هم کیفیت آب قابل قبول نیست. گفته می‌شود دلیل اصلی آن گل آلود شدن چشمه کوهرنگ به‌دلیل بارندگی شدید و وقوع سیلاب در شهرستان کوهرنگ بوده است. مردم در شهرکرد آب مصرفی خود را از تانکرهای پخش کننده آب تهیه می‌کنند.

از سوی دیگر، در همدان نیز خبر از قطع و جیره بندی آب شنیده می‌شود. طبق گفته‌های مدیر‌عامل آب منطقه‌ای استان همدان ذخیره آبی سد اکباتان وضعیت خوبی ندارد و نمی‌توان از تمام ظرفیت سد اکباتان استفاده کرد.

شهروندان همدان می‌گویند بخش عمده ‌ای از آب همدان صرف کشاورزی و نیروگاه می‌شود. همچنین منابع آب زیرزمینی هم در بخش کشاورزی استفاده می‌شود و عمق بعضی چاه‌های کشاورزی این استان از ۱۲۰ متر گذشته است تا آبدهی داشته باشد. همچنین آب تصفیه شده فاضلاب همدان با فاصله ۸۰ کیلومتر نیز به نیروگاه فرستاده می‌شود.

در خبری دیگر، خشکسالی‌های پی در پی باعث خشک شدن و کاهش ارتفاع قسمت‌هایی از سد ایلام شده است. مطابق اعلام کارشناسان آب منطقه‌ای استان ایلام، سد ایلام که تأمین کننده آب شرب شهر ایلام است، هم اکنون فقط ۴۰ درصد ظرفیت آن پر است.

خشکسالی‌های استان ایلام طی ۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است به طوری میزان بارندگی‌ها طی ۲ سال گذشته بیش از ۴۵ درصد کاهش یافته است.

افزون بر این، عضو فراکسیون کشاورزی و نماینده مردم مهاباد در مجلس شورای اسلامی اعلام کرد: ۳۰ استان از ۳۱ استان کشور درگیر پدیده فرونشست زمین هستند که در ۱۸ استان این پدیده بحرانی تر است.

جلال محمودزاده با بیان اینکه یکی از استان های بحرانی در فرونشست زمین استان تهران می باشد، افزود: یکی از علل اصلی فرونشست زمین برداشت غیرمجاز و بی رویه از آب های زیرزمینی است که اکنون بین ۲۴ تا ۳۰ میلیون نفر از جمعیت کشور درگیر این موضوع هستند.

افزون بر این، یک پژوهشگر زلزله اعلام کرد: فرونشست می‌تواند در بیشتر شدن زلزله‌های کوچک و هم در تحریک رخداد زلزله‌های متوسط به بالا تاثیرگذار باشد.

مهدی زارع با هشدار درباره خطر فروچاله ها در سال‌های آینده ادامه داد: مناطق مرکزی تهران سالانه کمتر از ده سانتی‌متر فرونشست دارند، اما در برخی از مناطق حاشیه‌ای این عدد به بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال می‌رسد، که عدد زیادی است.

او با اشاره به فروریختن عمیق زمین در بزرگراه آبشناسان گفت: مواردی که به صورت نقطه‌ای و مانند چاله ایجاد می‌شود، درست مانند اتفاقی که خرداد سال ۱۳۹۵ در شهران رخ داد و وسط خیابان پایین ریخت و منجر به آتش‌سوزی شد، فروچاله هستند. ریزش زمین در آبشناسان هم فروچاله بود.

بازداشت و محکومیت متخلفان محیط زیستی

یکی از موضوعات مورد بحث محیط زیست مسئله حمایت از منابع طبیعی بوده و از سوی دیگر، حفاظت از جنگل‌ها،حیات وحش و جلوگیری از قاچاق چوب، شکار و صید بی رویه به عنوان بخشی از مقوله حفاظت از منابع طبیعی، و در نهایت حفظ محیط زیست تلقی می‌شود. بسیاری از حیوانات، به دلیل شکار غیرقانونی در معرض خطر قرار دارند.

طی هفته اخیر، با تلاش محیط بانان و جنگل بانان، دستکم ۵ صیاد و شکارچی و یک متخلف قطع درختان در استان آذربایجان غربی بازداشت و به مراجع قضایی معرفی شدند.

در همین راستا، فرمانده یگان حفاظت محیط زیست استان تهران از دستگیری ۵۸ متخلف شکار و صید از ابتدای سال ۱۴۰۱ تاکنون در این استان خبر داد.

فرهاد زندی در خصوص آمار تخلفات و کشفیات یگان حفاظت محیط زیست استان از ابتدای امسال گفت: از ابتدای سال ۱۴۰۱ تاکنون ۵۸ متخلف در سطح مناطق چهارگانه استان تهران دستگیر شده‌اند که این تعداد شامل ۵۳ فقره تخلف شروع به شکار و همچنین صید و شکار غیرمجاز انواع گونه های جانوری از جمله شکار قوچ و میش وحشی، کل و بز، کبک و صید انواع قزل آلا بوده است.

حق تنفس و هوای پاک

بر اساس گزارش‌ها، سالانه تعداد پرشماری از شهروندان بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. این مشکل علتی جز سو مدیریت و عدم توجه به کنوانسیون‌ها و قراردادهای بین‌المللی در این زمینه ندارد.

طی هفته گذشته شاخص کیفی هوا در شهرهای هندیجان ۵۰۰، ماهشهر ۱۸۹، اندیمشک ۱۵۴، اهواز ۱۵۲، حمیدیه ۱۵۱، بندر امام خمینی ۱۴۲، دزفول ۱۲۷، گتوند ۱۲۳، شوش ۱۲۱، شوشتر ۱۱۵، شادگان ۱۰۹، رامشیر ۱۰۶ بهبهان ۱۰۵ و ایذه ۱۰۱، تهران ۱۱۱، کرج ۱۳۹، اشتهارد ۱۵۴، فردیس ۱۱۵، ساوجبلاغ ۱۰۴و نظرآباد ۱۱۰ ناسالم برای گروه های حساس و یا ناسالم و خطرناک برای تمام گروه‌ها اعلام شد.

علاوه بر این، بر اساس اطلاعات ثبت شده در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای تهران، تعداد روز‌های آلوده طی مردادماه سال جاری ۲۶ روز بود که دو روز در شرایط ناسالم برای همه قرار گرفت و پنج روز هوای قابل قبول را نیز تجربه کرد.

آمار شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد مردادماه امسال شهروندان تهرانی روز‌های آلوده بیشتری را نسبت به مردادماه سال گذشته تجربه کرده‌اند.

وضعیت هوای تهران در دومین ماه تابستان ۱۴۰۱ و مقایسه آن با سال گذشته نشان می‌دهد که در مردادماه سال گذشته ۲۶ روز هوای قابل قبول ثبت شد که این عدد امسال به پنج روز کاهش یافت. در مرداد سال ۱۴۰۰ تنها پنج روز هوای تهران در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس قرار داشت که این وضعیت امسال به ۲۴ روز رسید. در سال ۱۴۰۰ تهران هیچ روز هوای ناسالم را تجربه نکرده بود این در حالیست که امسال دو روز این شرایط را تجربه کرد.

شاخص کیفیت هوا (Air Quality Index = AQI) معیاری برای تعیین روزانه کیفیت هوا و میزان ارتباط آن با سطوح سلامتی افراد است که جزئیات آن در پی می آید:

از صفر تا ۵۰ در شرایط پاک (سبز)، ۵۱ تا ۱۰۰ در شرایط سالم (زرد و حدمجاز استاندارد یا حد سلامت)، ۱۰۱ تا ۱۵۰ در شرایط ناسالم برای گروه حساس (نارنجی)، ۱۵۱ تا ۲۰۰ در شرایط ناسالم برای همه (قرمز)، ۲۰۱ تا ۳۰۰ در شرایط بسیار ناسالم (بنفش) و ۳۰۱ تا ۵۰۰ در شرایط خطرناک (ارغوانی) تعیین شده‌است.

آتش سوزی جنگل ها

به طور کلی جنگل‌ها در نتیجه عمل کربن گیری مرتباً گاز کربنیک هوا را که در اثر تنفس موجودات زنده و فعل و انفعالات شیمیایی و آلودگی های محیط زیست وارد هوا می‌شود جذب کرده و گاز اکسیژن را پس می‌دهد. از این رو باید مورد توجه ویژه ای قرار گیرند.

در هفته ای که گذشت، وقوع دستکم ۲ فقره آتش سوزی در مناطق جنگلی و مراتع استان های گیلان و زنجان موجب از بین رفتن ۱۱۲ هکتار از منابع طبیعی این استان ها شد. همچنین طی هفته ای که سپری شد، ۵ فقره آتش سوزی در استان های خوزستان، کهگیلیویه و بویراحمد، آذربایجان غربی، مازندران و کردستان به وقوع پیوست که تاکنون آماری از میزان خسارت آن از منابع رسمی اعلام نشده است.

فرسایش خاک در ایران

در همین راستا، رئیس گروه مهندسی حفاظت از آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری اعلام کرد میزان «فرسایش خاک» در کشور «۷ برابر» حد مجاز است.

حمیدرضا پیروان با بیان اینکه حدود «۸۰ درصد» از سطح کشور دارای «اقلیم خشک و نیمه‌خشک» است، اظهار داشته که به همین علت «عرصه‌های منابع طبیعی» کشور دارای «فقر پوشش گیاهی» هستند.

این مقام سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وابسته به جهاد کشاورزی ایران، خشکسالی پیاپی دهه‌های اخیر، گرمایش جهانی و پدیده تغییر اقلیم را از عوامل اصلی موثر در بروز وضعیت کنونی دانسته و گفته است زمانی که سطح خاک «کاملاً خشک» و از طرفی سطح خاک «عاری از پوشش گیاهی» است، باران‌های شدیدی رخ می‌دهد و عامل اصلی وقوع سیل، «نفودناپذیری سطح زمین و بارش‌های شدید» است.

افزون بر این، استاندار سیستان و بلوچستان گفت: ۱۸ میلیون هکتار زمین در استان داریم که نیاز به اقدامی جدی برای جلوگیری از فرسایش خاک و مهار کنترل آب دارد.

بحران پسماند و آلاینده های محیط زیستی

طی هفته ای که سپری شد، مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ضمن اشاره به آلودگی‌هایی دریایی با منشا انسانی و دریایی، تخلیه فاضلاب انسانی تصفیه نشده به دریا را از چالش‌های مهم و دارای اهمیت دانست که نیازمند همکاری سازمان محیط زیست با وزارت نیرو است.

امید صدیقی سوادکوهی به اصلی‌ترین آلودگی‌های دریایی اشاره کرد و گفت: یکی از اصلی‌ترین مشکلات ما در آلودگی‌های نفتی خلیج فارس خطوط فرسوده انتقال نفت است.

وی اضافه کرد: یکی از مباحث مهم در بحث آلودگی دریاها، آلودگی با منشاء خشکی است. در واقع ۷۰ تا ۸۰ درصد آلودگی‌ها از حوزه‌های خشکی وارد دریا می‌شود. یک بخش آن تخلیه فاضلاب‌های انسانی، صنعتی و پساب‌های کشاورزی است که کنترل آنها نیازمند یک مدیریت یکپارچه است.

به عنوان مثال فاضلاب انسانی که تصفیه نشده به دریا تخلیه می‌شود از چالش‌های مهم و دارای اهمیت است که نیازمند همکاری سازمان محیط ‌زیست با وزارت نیرو است و باید در دولت برای آن فکر اساسی شود. هر چند قانون در این زمینه وجود دارد و باید بر اساس آن تمام شهرهای بالای ۵۰ هزار نفر تصفیه‌خانه فاضلاب داشته باشند اما اجرای آن باید با جدیت دنبال شود.